Edelstenen
Edelstenen zijn mineralen met bijzondere eigenschappen die ze geschikt maken voor gebruik in juwelen. De mensheid is altijd al gefascineerd geweest door edelstenen. Legenden en mythen beschrijven de magische eigenschappen die er aan toegekend worden. Tot op de dag van vandaag zijn edelstenen nog steeds de meest compacte vorm van waarde. Dit heeft alles te maken met de extreme zeldzaamheid van topkwaliteit onbehandelde edelstenen.
In de oudheid werden kleurrijke mineralen al ter decoratie van voorwerpen of als sieraad gedragen. De heldere kleuren van lapis lazuli, carneool, turkoois en vele groene gesteenten waren duizenden jaren terug al waardevoller dan goud. Het gebruik van edelstenen in het antieke Egyptische en het prachtige jadewerk van diverse culturen zijn hiervan het bewijs.
Het lijkt vaak of edelstenen alleen voorkomen in tropische gebieden, omdat zij daar veelal worden gewonnen. Dat komt omdat in natte tropische gebieden het gesteente veel sneller wordt afgebroken waardoor de veel hardere edelstenen overblijven en van nature geconcentreerd raken. Door nieuwe en oude rivierbeddingen te ontginnen die door edelsteen houdend gesteente lopen, worden de meeste edelstenen gevonden.
Transport door water zorgt ook voor een natuurlijke selectie waarbij alleen de meest stevige, lees heldere, kristallen over blijven. Dergelijke voorkomens zijn erg zeldzaam. Doordat edelstenen zo sporadisch voorkomen zijn ze vaak niet rendabel te winnen met grote machines. Hierdoor blijft het veelal het domein van de individuele edelsteen zoekers die hun geluk beproeven op zoek naar die ene steen die voor altijd hun bestaan zal veranderen.
Primitieve mijnbouw in de Umba vallei in Tanzania. Lokale edelsteen zoekers graven met de hand zogenaamde "boxes" uit tot op de edelsteen houdende grindlaag. Deze wordt op goed geluk uitgezeefd en doorzocht in de hoop dat die waardevolle edelstenen bevat. De kans is groot want In deze omgeving wordt saffier, robijn, spinel, granaat, zirkoon en toermalijn gevonden.
De prachtige beryl hieronder komt uit een primitieve mijn in Madagaskar en weegt meer dan 100 karaat. Het is een zeldzame kruising tussen smaragd en aquamarijn wat de intens blauwgroene kleur verklaart. De witte insluitseltjes getuigen van een onbehandelde en volledig natuurlijke steen.
Diamanten worden briljant geslepen om zoveel mogelijk licht te reflecteren en te breken. Dat heeft bij jade geen zin, daar zijn prachtige amuletten of beelden van maken. Vroege beschavingen gebruikten dan ook graag de kleurrijke zachtere materialen. Lapis lazuli is een intens blauw gesteente wat al ruim 5000 jaar gewonnen wordt in het uiterste oosten van Afghanistan. De oude Mesopotamische en Egyptische culturen gebruiken dit materiaal om hun meest kostbare objecten mee te decoreren. De groene en witte jade waren geliefd in oude Aziatische en Latijns-Amerikaanse culturen. In beide gevallen zachtere steensoorten die zich goed lieten bewerken.
Pas later heeft men de technieken ontwikkeld om ook hardere mineralen als kwarts en granaat en uiteindelijk ook diamant te kunnen bewerken. Eerst primitief afgrond of gespleten en gepolijst, later ook de meer bekende vorm met alle facetten, die een steen laten schitteren en de kleur, transparantie of ander optisch effect optimaal tot z’n recht laat komen.
De grootste geslepen diamant is nog altijd de Cullinan 1 diamant in de scepter van het Britse koningshuis. Door het uitgekiende slijpsel toont de diamant de van nature hoge schittering en lichtbreking optimaal. Ongeslepen was het slechts een kleurloos brok steen. Een goed slijpsel is cruciaal om het maximale uit een edelsteen te halen. Deze is voor elk type edelsteen verschillend. Het slijpen van edelstenen vereist een hoop kennis en is daarmee een echt ambacht.
Edelstenen zijn als geen ander in staat om gewoon licht om te zetten in een fonkelend schouwspel van prachtige kleuren. Dat kan door absorptie (kleur), lichtbreking, reflectie, diffusie en talloze andere optische fenomenen. Hierin ligt ook de oplossing om edelsteen van elkaar te kunnen onderscheidden. Omdat bij een geslepen steen de originele vorm en moedergesteente verwijderd zijn, is de enige manier om onderscheid te maken, onderzoek te verrichten naar de optische en fysische eigenschappen.
De wetenschap die zich hier mee bezighoud is de gemmologie. Met behulp van eenvoudige optische instrumenten en een goede, niet zo eenvoudige, microscoop kun je bijna alle edelstenen van elkaar onderscheidden. Helaas is dat vandaag de dag niet meer voldoende om elke synthetische of bewerkte edelsteen te herkennen. Hiervoor is gespecialiseerde apparatuur noodzakelijk om de exacte samenstelling, de aanwezigheid van spoorelementen of speciale optische eigenschappen vast te kunnen stellen.
Een lot cabochon geslepen toermalijn. Het toont mooi de verschillende kleuren die een mineraal kan hebben. Het van nature kleurloze materiaal is vervuild met metalen als ijzer, mangaan of chroom. Dit zorgt voor gedeeltelijke licht absorptie waardoor kleur ontstaat.
De belangrijkste criteria voor edelstenen zijn schoonheid, duurzaamheid, zeldzaamheid en populariteit. Dat stenen mooi zijn, daar zijn de meeste het wel over eens. Wat de mooiste steen is is voor iedereen verschillend. Daarmee is schoonheid iets heel persoonlijks. De een gaat voor glitter, de ander voor kleur of een bijzonder patroon in het materiaal. Er is voor iedere smaak wat. Het voordeel is dat je er lang plezier van kan hebben.
Edelstenen zijn bijzonder duurzaam. Dat blijkt ook uit de belangrijkste criteria, de hardheid van het materiaal. De allerhardste, diamant, is perfect voor de taak. Veel glitter en kneiterhard. Maar alle mineralen vanaf hardheid 5,5 a 6 kunnen als edelsteen gebruikt worden. Wellicht niet in een ring, die heeft het meest te lijden, maar voor oorbellen of een hanger is dat prima. Dat hardheid belangrijk is blijkt uit het feit dat de meest bekende edelstenen als diamant, korund (saffier/robijn), spinel, chrysoberyl en beryl (smaragd/aqaumarijn) allemaal een hoge hardheid hebben.
Het aantal echt harde mineralen is zeer beperkt en nog minder zijn er helder of kleurrijk. Dat maakt de kans op het vinden van een ruwe edelsteen vrij klein. Edelstenen zijn mede kostbaar door de zeldzaamheid. De mate waarin verschild per soort. Amethist (paarse kwarts) komt zeer algemeen voor en is eigenlijk niet zeldzaam te noemen. Een grote top kleur steen kost een paar honderd euro. Voor een top robijn van 8 karaat is dat al een paar miljoen. Zuiver het gevolg van zeldzaamheid. De robijn zal om die reden ook duurder zijn dan een diamant van hetzelfde formaat.
Deze 8.62 karaat Burmese robijn is in 2014 verkocht voor 8,6 miljoen dollar. Een synthetische robijn van dit formaat kost enkele tientjes. Foto: Sotheby's
Voor elke top steen zijn er duizenden die net niet perfect zijn of door behandeling perfect gemaakt kunnen worden. Duizenden kilo's van dat behandelde materiaal komen er jaarlijks op de markt voor gebruik in alledaagse sieraden. Daardoor lijkt het soms mee te vallen met die zeldzaamheid.
"Onbehandeld" is daarom tegenwoordig het sleutelwoord om aan te geven dat het om een 100% natuurlijke steen gaat en daarmee bijzonder is. Al dient dat altijd met een korreltje zout te worden genomen aangezien dit niet altijd te controleren is. Zelfs niet door de meest gerenommeerde gemmologische laboratoria.
Ondanks dat zijn edelstenen nog altijd onverminderd populair. Iedereen wil zich graag omringen met deze ultieme luxe. Deze simpele mineralen die door hun schoonheid en eenvoud de mensheid al ruim 7000 jaar fascineren. Een stukje onsterfelijkheid om dagelijks van te genieten en om mee te pronken.